به گزارش سراج24؛ بیراه نیست اگر کسی ادعا کند که جامعه ایرانی این روزها بیش از هر زمان دیگری به آیین های پرمعنا و سنت های پرسود ملّی و آیینی خود نیاز دارد. شادی، امیدواری، و همدلی پیام های جاودانه ای اند که در ذات این سنت های ملی جای دارند و می توانند شدائد و سختی ها و تنگناهای زندگی را در هر دوره ای تحمل پذیر کنند. آیین هایی مثل یلدا، چهارشنبه سوری، سیزده بدر در تاریخ ایران، نمادی برای انتقام جمعی از تیرگی و تباهی و تاریکی اند. نیاکان ما به فراست دریافته بودند که برای مقابله با مخاطرات طبیعی و انسانی، چاره ای جز تحکیم همدلی انسانی، تقویت امید جمعی و گسترش شادی ملی ندارند. این راهبرد نانوشته ایرانیان همان چیزی است که امروز از آن با تعبیر "سرمایه اجتماعی" یاد می شود. با استفاده از این اصطلاح، می توان گفت که سنت هایی همچون چهارشنبه سوری، چنان ظرفیتی دارند که می توانند ضامن حفظ و تقویت سرمایه اجتماعی باشند چراکه شبکه ارتباطات جمعی و بین الانسانی را مستحکم می کند. این شبکه بزرگ ترین دارایی یک جامعه به حساب می آید.
امنیت با آیین ها
امروز که سرمایه اجتماعی به واسطه عوامل داخلی و خارجی در معرض تهدید و چه بسا فرسایش است رجوع هوشمند و پویا به سنت ها و آیین های تاریخی و ملی می تواند نه تنها این عوامل مخاطره آفرین را خنثی کند بلکه پیوند و انسجام عمومی را استحکام ببخشد و از این طریق امنیت ملی را تقویت کند. آیین ها و سنت های سلیم یک جامعه، فواید و برکات فراوانی دارند. از یکسو هنجارهای مشترک زیستی برای یک واحد تمدنی می سازند؛ از سوی دیگر در فرایند جامعه پذیری و انتقال میراث اخلاقی و فرهنگی به نسل های نوپدید کارآمدی دارند؛ و در وهله سوم واجد قدرتی فراوان در اشباع عاطفی شهروندان هستند.
با این تحلیل می توان گفت سنت ها و مراسم آیینی و ملی، حافظان هویت جمعی و تمامیت فرهنگی یک تمدن به حساب می آیند. البته بقا و تداوم هویت و تمامیت یک تمدن، به عوامل و علل دیگری نیز نیازمند است اما سهم آیین ها و رسوم ریشه دار در این موضوع، بسیار چشمگیر است چرا که طبق تحلیل صاحبنظران، چیزی که ضامن بقای یک تمدن از درون است نظام معنایی است که می آفریند. این نظام های معنایی، گاه در کالبد باورهای جمعی نمایان می شوند و گاه در قالب آیین ها و سنت های زیسته اجتماعی. هیچ حوزه تمدنی را نمی توان یافت که به خلق و تحکیم باورها و نیز آیین ها و سنت های اجتماعی اقدام نکرده باشد. این سنت ها و آیین ها در فرایندی پیچیده توسط ذهن جمعی مردمان یک تمدن ایجاد می شود و در بستر زمان به بلوغ می رسند و مثل یک کمربند حفاظتی برای آن تمدن عمل می کنند. آیین سالانه چهارشنبه سوری را باید روی چنین محور مختصاتی مورد ارزیابی قرار داد.
فرصتی برای تقویت سرمایه اجتماعی
روح ایرانی توگویی از زمان های دور این واقعیت را دریافته بوده که پیروزی بر شرّ و غلبه بر سیاهی و تباهی و فقر و قحطی و سایر مخاطرات طبیعی و بشری، جز در سایه تحکیم مناسبات انسانی ممکن نیست. انگار بی آنکه از تعبیر "سرمایه اجتماعی" بهره بگیرد عملا می خواسته با تقویت این موضوع، به زندگی بهتر دست یابد. می خواسته بیش از عافیت طلبی فردی، در پی مستحکم کردن شبکه ارتباطات اجتماعی باشد تا از این طریق گرانبهاترین دارایی انسان و جامعه یعنی سرمایه اجتماعی را حفظ و تقویت کند. علاوه بر این، چه بسا بتوان معنای رسم دیرینه چهارشنبه سوری را این دانست که روح ایرانی، زندگی خوب را تنها در صورتی ممکن می دانسته که از سطح فردی فراتر برود و ماهیتی جمعی و همگانی پیدا کند. به این اعتبار ایرانیان، از طریق آیین های ملی، هم پیوند انسان با انسان را محکم می کردند؛ هم پیوند انسان با طبیعت را پاس می داشتند؛ و هم پیوند انسان با آسمان را یادآور می شدند. چهارشنبه سوری با این شیوه، سویه های اخلاقی و معنوی و اجتماعی و عاطفی دارد.
جامعه معاصر ایرانی نه تنها از چنین آیین ها و رسومی بی نیاز نیست بلکه به شدت محتاج رجوع و بازآفرینی و نوسازی آنهاست. در شرایطی که عوامل فراوانی، انسجام و یکدستی ایرانیان را تهدید می کنند و احیای سرمایه اجتماعی را با موانعی جدی روبرو می سازند باید از تمام ظرفیت های تاریخی و مناسکی و آیینی و ملی بهره گرفت تا این سرمایه اجتماعی تقویت شود و افزایش پیدا کند. شادی، امید، و همدلی، پیشنهاد سنت ها و رسوم ایرانی برای تقویت سرمایه اجتماعی است. این پیشنهاد طلایی را باید بی درنگ پذیرفت و در زندگی جمعی به کار بست.
هوشمندی در رجوع به آیین ها
البته سنت ها و آیین ها همواره ظرفیت کژکارکرد شدن و انحراف از اثرگذاری اصیل خود را دارند. نمونه های متعددی را می توان به یاد آورد که یک سنت و آیین ملی یا مذهبی در خلال زمان، ماهیتی مغایر سرشت اصلی اش پیدا کرده و به ضد خود تبدیل شده است. براین اساس باید در رجوع به سنت ها و آیین ها مراقب آسیب های محتملی که متوجه آنهاست بود. چهارشنبه سوری که نماد برکت خواهی و سلامت طلبی و مردم گرایی ایرانیان است اکنون به یک "شادی هولناک" و اضطراب ترسناک تبدیل شده است. ریشه یابی چنین انحرافی بسیار ضروری است اما بدترین برخورد با انحرافاتی که در یک سنت و رسم ملی حادث می شود حذف کل آن رسم یا خصومت ورزیدن با آن سنت است. متاسفانه اکنون در لایه هایی از مدیران عرصه فرهنگ و سیاست یا امور اجتماعی، رگه های غلیظی از چنین ستیزه گری با سنت ها و رسوه – ولو رسومی که به انحراف کشیده شده اند – می بینیم .
اگر ایران تاکنون از خطرات مهلک داخلی و خارجی جان به در برده و همواره از خاکستر شدائد و فجایع، مثل ققنوسی دوباره بال گشوده و سالم مانده، دلیلش روح سازگار و متعادل ایرانی بوده است. شادی و امید و همدلی، سه رکن پایدار این روح است که در سنت هایی مثل چهارشنبه سوری متبلور شده است. رسوم و سنت های ملّی، امانت هایی تاریخی در دست ما هستند. باید قدردان شان باشیم و با حذف و اصلاح انحرافات شان، آنها را امانتدارانه به تاریخ فردای میهن تحویل بدهیم.
